11 ліпеня ў гісторыі. Вызваленне Вільні. Полацкая трагедыя. Салтанаўская бітва. Тэракотавае войска. “Народная воля”.

Сусветны дзень шакаладу (World Chocolate Day, з 1995 года).

Першымі навучыліся рабіць шакалад майя. Яны называлі яго “ежай багоў”. Іспанскія канкістадоры, якія ўпершыню даставілі яго ў Еўропу, ахрысцілі ласунак “чорным золатам” і выкарыстоўвалі для ўмацавання фізічных сіл.

Крыху пазней спажыванне шакаладу ў Еўропе абмяжоўвалася толькі арыстакратычнымі коламі. Выбітныя жанчыны лічылі шакалад афрадызіякам. Так, у маці Тэрэзы быў запал да шакаладу, а спадарыня Пампадур была ўпэўненая, што толькі шакалад можа распаліць агонь страсці. 

Толькі ў 1920-я гады са з’яўленнем прамысловай вытворчасці ад шакаладу змаглі атрымаць асалоду і людзі, якія не адносяцца да арыстакратыі.

У шакаладзе ёсць элементы, якія садзейнічаюць адпачынку і псіхалагічнаму аднаўленню. Цёмныя гатункі шакаладу стымулююць выкід эндарфінаў – гармонаў шчасця, якія ўздзейнічаюць на цэнтр задавальнення, паляпшаюць настрой і падтрымліваюць тонус арганізма.

Шакалад валодае “супрацьракавым” эфектам і здольны запавольваць працэсы старэння. Таксама вядома, што шакалад багаты пажыўнымі рэчывамі, у тым ліку тлушчамі, а значыць і калорыямі.

Сусветны дзень народанасельніцтва Зямлі (World Population Day, з 1989 года).

Устаноўлены ААН у гонар таго, што 11 ліпеня 1987 года насельніцтва Зямлі перавысіла  5 мільярдаў чалавек – у гэты дзень югаслаў Мацей Гашпар з харвацкага Заграба стаў 5-мільярдным жыхаром. 

Шасцімільярдны зямлянін нарадзіўся 12 кастрычніка 1999, сямімільярдны – 31 кастрычніка 2011, васьмімільярдны – 15 лістапада 2022 года.

Прагноз насельніцтва на 2050 год – 9,7 мільярдаў.

969 год. Памерла Вольга, княгіня Кіеўская.

У хрышчэнні Алена. Кіравала Руссю пасля гібелі мужа – князя кіеўскага Ігара Рурыкавіча, як рэгент пры сваім сыне, з 945 да 960 год.

У 946 годзе жорстка адпомсціла драўлянам за забойства свайго мужа, аднак устанавіла нормы даніны, час і месцы (пагосты) яе збору.

Першай з правіцеляў Русі прыняла хрысціянства ў 957 годзе ў Канстанцінопалі, да агульнага хрышчэння Русі. Першая на Русі святая. 

1496 год. Горад Гродна атрымаў поўнае магдэбургскае права.

Сёння 358-тысячны горад. Упершыню згадваецца пад 1128 годам. “Каралеўскі” горад. Калісьсці – цэнтр княства, буйны эканамічны цэнтр ВКЛ, цэнтр губерні ў Расійскай імперыі, цэнтр паўстання 1863-1864 гадоў, адна са сталіц БНР. 

Зараз тут працуюць буйныя прадпрыемствы: «Гродна Азот», «Гродна Хімвалакно», «Белкард», «Радыёхваля», «Завод аўтамабільных агрэгатаў», швейна-гандлёвая фабрыка «Элод», пальчаткавая фірма «Акцэнт», абутковая «Нёман», тытунёвая «Нёман», шэраг ВНУ, устаноў культуры. 

Гродна – перспектыўны цэнтр турызму Беларусі міжнароднага значэння, лідар у краіне па колькасці помнікаў – тут іх захавалася звыш 400.

1660 год. Войска Міхаіла Казіміра Паца прыступам вызваліла Вільню ад маскоўскага войска.

У перыяд вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654-1667 гадоў у ліпені 1655 года пасля жорсткага бою на подступах да горада і зацятай абароны з вулічнымі баямі, сталіца Вялікага Княства Літоўскага была занята расійскімі войскамі. Горад гарэў 17 дзён. 

У сувязі з заключэннем у кастрычніку 1656 года Віленскага перамір’я, вайна скончылася, але не надоўга, летам 1658 года царскія войскі зноў занялі горад. Вызвалены Пацам.

1705 год. У Сафійскім саборы ў Полацку маскоўскі цар Пётр І забіў 5 манахаў-базыльян.

Паводле польскага гісторыка XIX стагоддзя Ф. Духінскага, п’яны Пётр I уварваўся разам з салдатамі ў Сабор, які належаў уніятам, і дзе захоўваліся мошчы Іасафата Кунцэвіча. Цар запатрабаваў ключы ад царскіх варот, а калі базыльяне адмовіліся іх даць, асабіста забіў настаяцеля і чатырох манахаў-базыльян, а целы загадаў утапіць у Дзвіне.

Па іншай версіі, канфлікт адбыўся пасля таго, як на пытанне цара пра тое, хто намаляваны на іконе, манахі адказалі, што гэта святы Іасафат, забіты ератыкамі. Цар загадаў арыштаваць манахаў, але яны аказалі супраціўленне, у выніку чаго адбылося сутыкненне, у якім яны і былі забіты.

1812 год. Адбылася Салтанаўская бітва пад Магілёвам. 

Паміж вёскамі Салтанаўка і Фатава за 12 км на паўднёвы захад ад Магілёва адбылася бітва паміж атрадамі 7-га пяхотнага корпуса пад камандаваннем генерал-лейтэнанта М. Раеўскага, генерала І. Паскевіча  і французскімі войскамі пад камандаваннем маршала Даву. 

У 9-гадзіннай бітве французы страцілі каля 5 000, рускія – 2 500 чалавек.

Гарматная страляніна была чутна ў горадзе. Значная частка корпуса Даву знаходзілася на бівуаках за Віленскай заставай.

1911 год. Нарадзіўся Янка Чабор (Іван Патаповіч, 1911-1943).

Беларускі паэт, публіцыст, удзельнік нацыянальна-вызваленчай барацьбы ў Заходняй Беларусі.

Скончыў Віленскую беларускую гімназію, вучыўся ў Віленскім універсітэце.

Аўтар вершаў. У 1931 апублікаваў «Адкрыты ліст» з заклікам да заходнебеларускіх пісьменнікаў аб’яднацца ў адзіную пісьменніцкую арганізацыю. Адзін са стваральнікаў Літаратурнага фронту сялянска-рабочых пісьменнікаў Заходняй Беларусі.

У снежні 1933 года на з’ездзе пісьменнікаў абраны рэдактарам-выдаўцом часопіса «Літаратурная старонка», які стаў друкаваным органам Літаратурнага фронту. Першы нумар часопіса выйшаў з друку 25 студзеня 1934 і адразу быў канфіскаваны польскімі ўладамі, а Чабор быў асуджаны на 5 гадоў пазбаўлення волі.

Выйшаў з турмы ў верасні 1936 года. Заняўся арганізацыяй кааператываў у вёсках сваёй ваколіцы. У 1939 годзе браў удзел у арганізацыі работы першых савецкіх устаноў у Заходняй Беларусі. Мяркуецца, што загінуў у ГУЛАГу.

Дом Янкі Чабора ў Рачканах, Ляхавіцкі раён

1918 год. У Маскве адкрыты Беларускі народны ўніверсітэт.

Установа існавала з 11 ліпеня да 12 жніўня 1918 года. Арганізаваны культурна-асветным аддзелам Беларускага нацыянальнага камісарыята. Загадчыкам універсітэта быў П. Урбановіч.

За час існавання ўніверсітэта заняткі наведалі 57 чалавек, пераважна школьныя настаўнікі Беларусі, у тым ліку з тэрыторыі, якая была на той момант акупавана Германіяй. Ім былі зачытаны лекцыі па беларускай гісторыі, літаратуры, мове, эканоміцы, геаграфіі і іншых навуках.

Сярод лектараў былі Дз. Анучын («Да пытання аб беларускай тэрыторыі»), Ул. Пічэта («Гісторыя беларускага народа»), А. Ясінскі («Гісторыя адукацыі на Беларусі»), Зм. Жылуновіч («Агляд беларускай літаратуры») і іншыя.

Слухачы адначасова маглі наведваць лекцыі на Усерасійскіх настаўніцкіх курсах, арганізаваных Наркамасветы РСФСР. Частка прачытаных лекцый была выдадзена пад назвай «Курс беларусазнаўства» (1918-1920).

Зм. Жылуновіч.

1919 год. Скасавана Магілёўская губерня.

Дзевяць яе паветаў увайшлі ў Гомельскую губерню РСФСР, Мсціслаўскі павет быў перададзены Смаленскай, а Сенненскі павет – Віцебскай губерні. 

Магілёўская губерня існавала ў 1772-1919 гадах. Яе плошча складала 42 134 вярсты², а насельніцтва даходзіла да 1,9 млн. чалавек (у 1897 г. – 1,7).  

У снежні 1926 года было абвешчана другое ўзбуйненне тэрыторыі БССР, у выніку якога ў склад яе былі вернуты Рэчыцкі і Гомельскі паветы Гомельскай губерні, перайменаваныя затым у акругі. Клінцоўскі, Навазыбкаўскі і Старадубскі паветы адышлі да Бранскай губерні РСФСР.  Гомельская губерня ў складзе РСФСР была ліквідавана.

1920 год. Армія РСФСР заняла Мінск пасля адступлення польскай арміі.

Пад польскай уладай горад знаходзіўся з 8 жніўня 1919 года, калі бальшавікі здалі Мінск амаль бяз баёў. Тут дзейнічала часовая польская адміністрацыя – Грамадзянская ўправа ўсходніх зямель, а з 15 верасня горад становіцца адміністрацыйным цэнтрам Мінскай акругі. 

Бальшавікі пратрымаліся ў горадзе ў ліпені-кастрычніку 1920 года і потым зноў здалі палякам.

Ю. Пілсудскі ў Мінску, 1919

1932 год. Нарадзіўся Анатоль Анікейчык (1932-1989).

Беларускі скульптар, педагог, народны мастак Беларусі.

Прафесар Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута. Сярод яго вучняў вядомыя беларускія скульптары некалькіх пакаленняў: Л. Давідзенка, Г. Буралкін, Г. Гаравая, У. Слабодчыкаў, А. Фінскі, А.  Мятліцкі, У. Жбанаў, С. Гумілеўскі, В. Янушкевіч і іншыя.

Шырока вядомы пераважна як скульптар-манументаліст, прымаў удзел у стварэнні вядомых манументальных ансамбляў: помніка Янку Купале ў Мінску, мемарыяльных комплексаў «Прарыў» на Ушаччыне і «Праклён фашызму» ў Докшыцкім раёне, помніка М. Гастэла і яго экіпажу, помніка-бюста Янку Купале ў Араў-парку ў ЗША і іншых.

Рамантычнасць светапогляду аўтара адлюстроўвалася у сімвалісцкай статуарнай пластыцы: «Папараць-кветка», «Вясна», «Бессмяротнасць», «Перамога, якая нясе мір».

Анікейчык – адна з выдатных постацей беларускай скульптуры паваеннага часу, поруч з майстрамі айчыннай пластыкі –  А. Глебавым, А. Бембелем, З. Азгурам, С. Селіханавым.

1974 год. Знойдзена знакамітае кітайскае “Тэракотавае войска”.

У наваколлях горада Сіань на поўначы правінцыі Шэнсі мясцовыя сяляне капалі студню і натыкнуліся на абломкі тэракотавых постацяў ваяроў у поўным баявым рыштунку. Знаходка прыцягнула ўвагу археолагаў, і неўзабаве тут былі разгорнуты маштабныя працы.

Неўзабаве перад даследчыкамі ў поўным баявым рыштунку паўстала тэракотавая армія, якая “ахоўвала” грабніцу легендарнага імператара Цынь Шыхуандзі (259-210 гг. да н. э.), які ў свой час падпарадкаваў сабе ўсе царствы старажытнага Кітая, стварыў у 221 годзе да н. э. першую ў кітайскай гісторыі імперыю і загадаў узвесці Вялікую Кітайскую сцяну.

Усе лучнікі, вершнікі і пяхотнікі глядзелі на ўсход, дзе знаходзіліся царствы, разгромленыя вялікім імператарам. Статуі воінаў выкананы ў поўны рост і з’яўляюцца сапраўднымі творамі мастацтва. Кожны тэракотавы ваяр мае свае ўнікальныя рысы і нават выраз твару.

Статуі вырабляліся ўручную і пакрываліся спецыяльнай глазурай, па якой наносілася фарба. Навукоўцы мяркуюць, што гэта партрэты рэальных ваяроў. Тэракотавае войска з’яўляецца, па ўсёй верагоднасці, толькі часткай грандыёзнага пахавальнага комплексу. Як мяркуецца, у кар’еры знаходзілася каля васьмі тысяч фігур воінаў і коней.

У 1987 годзе комплекс грабніцы Цынь Шыхуандзі быў уключаны ЮНЕСКА ў Рэестр аб’ектаў сусветнага культурнага значэння.

1995 год. Выхад першага нумара газеты «Народная воля».

Беларуская грамадска-палітычная газета на беларускай і рускай мовах. Галоўны рэдактар з моманту заснавання – Іосіф Сярэдзіч.

З 2005 года газета зведала ціск з боку ўлад: выключалася з каталога «Белпошты», не распаўсюджвалася праз  «Белсаюздрук» і «Белпошту», спыняўся выпуск… 17 чэрвеня 2011 года А. Лукашэнка заявіў: “Народная воля” так і нарываецца, яна правакуе ўладу, можа, яшчэ кагосьці. Ёй выгадна ладзіць правакацыі, каб мы неяк рэагавалі па законе на гэта. І каб потым узбуджаны Захад у іх абарону падымаў гвалт і нажываў на гэтым рэйтынг”.

25 жніўня 2020 года Беларускі дом друку адмовіўся друкаваць свежы нумар «Народнай Волі» быццам з-за паломкі станка. Пасля друкавалася некаторы час у Маскве, але 13 лістапада 2020 года ўвесь тыраж быў канфіскаваны невядомымі.

Са студзеня 2021 года не друкуецца.

Дзень у гісторыі. 29 сакавіка. Стаў Ніягарскі Вадаспад. Тэракотавая армія Шыхуандзі. Расійская армія ўвайшла ў Прыднястроўе. Памёрлі паэт Н. Гілевіч, “беларускі Пеле” А. Пракапенка.

168 год. Гэтым днём датаваны адзіны захаваны нумар старажытнарымскай газеты “Акта папулі рамані дыурна” (“Штодзённыя дзеі рымскага народа”).

Газета ўяўляла сабой драўляную дошку, на якой мелам запісваліся падзеі, якія адбыліся за дзень.

Назва «газета» паходзіць ад наймення дробнай італьянскай манеты gazzetta.

Першая друкаваная газета стала выходзіць з 911 года ў Кітаі – “Цзінь бао” (“Сталічны веснік”). А першай еўрапейскай газетай стаў страсбургскі “Зборнік усіх выдатных і памятных навін” (Relation aller Fürnemmen und gedenckwürdigen Historien), якую пачаў друкаваць у 1605 годзе Ёган Каролус.

Першай газетай, якая выходзіла на тэрыторыі сучаснай Беларусі, стала “Gazeta Grodzieńska» (травень 1776–1783) – штотыднёвік  на польскай мове.

Першая легальная газета на беларускай мове – штотыднёвік “Наша доля” выдавалася ў Вільні групай дзеячаў Беларускай сацыялістычнай грамады з 1 верасня 1906 года. Услед за ёй, з 23 лістапада 1906 года стала выдавацца «Наша ніва» (1906–1915).

1848 год. Ніягарскі Вадаспад спыніўся больш чым на 30 гадзін.

На рацэ Ніягара ўтварыліся ледзяныя заторы. Тыя, каму пашчасціла пабываць у гэты час на Ніягарскім вадаспадзе, былі ўзрушаны велічным відовішчам.

1931 год. Нарадзіўся Вікенцій Дзмітрыеў.

Савецкі і беларускі трэнер па спартыўнай гімнастыцы. Заслужаны трэнер СССР, Заслужаны настаўнік Беларусі. Ганаровы грамадзянін Віцебска і Чыкага. Трэнер зборнай СССР па спартыўнай гімнастыцы на Алімпійскіх гульнях 1968 і 1972 года. Чэмпіён Ленінграда.

Скончыў Віцебскі тэхнікум фізкультуры. Працаваў у спартыўным клубе “Дынама” (Віцебск).

У 1964 годзе яго падапечная Л. Петрык перамагла на ўсесаюзных спаборніцтвах дзевяціразовую алімпійскую чэмпіёнку Л. Латыніну, на  Алімпіядзе-68 у Мехіка ўзяла золата і бронзу. Яго выхаванкі Т.  Лазаковіч і Т. Аржанікава – чэмпіёнкі свету.

Пад час турнэ па ЗША, дэлегацыю спартсменаў прыняў прэзідэнт Р. Ніксан (прыхільнік гімнасткі-беларускі Вольгі Корбут), які падарыў трэнеру залатыя запанкі.

Памёр 4 кастрычніка 2019 года ў Віцебску.

1963 год. Нарадзіўся Сяргей Гумілеўскі.

Беларускі скульптар. Сын скульптара, народнага мастака Льва Гумілеўскага.

Скончыў Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут, стажыраваўся ў творчых акадэмічных майстэрнях: вучыўся ў Л. Давідзенкі, Л. Гумілеўскага, А. Арцімовіча, М. Савіцкага.

Працуе ў манументальнай і станкавай скульптуры. Вядомы яго творы: «Галубка» (Цэнтральны батанічны сад, Мінск), «Юнацтва» (Мінск), станковыя працы «Добравешчанне», «Еўфрасіння Полацкая», «Францыск Скарына», «Зорка Венера», «Кветка-лілея» і іншыя.

Разам з бацькам стварыў помнікі Кірылу Тураўскаму ў Гомелі, Янку Купале ў Маскве, Францішку Багушэвічу ў Смаргоні і іншыя.

С. Гумілеўскі. Бюст Дж. Бернардоні ў Нясвіжскім парку, 1993.

1974 год. У правінцыі Шэньсі знойдзена тэракотавая армія імператара Цынь Шыхуандзі.

Выяўлена сялянамі падчас свідравання артэзіянскай свідравіны каля гары Лішань.

Тэракотавыя статуі былі пахаваны разам з першым імператарам дынастыі Цынь – Шы Хуандзі (ён аб’яднаў Кітай і злучыў усе звёны Вялікай сцяны) у 210–209 гадах да н.э.

Армія гліняных воінаў у баявой пабудове стаіць у паралельных скляпах за 1,5 км ад грабніцы імператара непадалёк ад старажытнакітайскай сталіцы – Сіань.

Каля 8 000 скульптур пяхотнікаў, лучнікаў і коннікаў былі схаваныя пад зямлёй. Фігуры воінаў з’яўляюцца сапраўднымі творамі мастацтва, паколькі выконваліся ў індывідуальным парадку, уручную і з выкарыстаннем розных методык. Кожная асобная статуя мае свае ўнікальныя рысы і нават выразы асобы.

Спачатку тэракотавых воінаў забяспечылі сапраўднай баявой зброяй, але, калі праз чатыры гады пасля смерці Шыхуандзі ў краіне ўспыхнула паўстанне, бунтаўшчыкі выявілі некропаль і забралі зброю, замяніўшы яе бронзавымі і алавянымі муляжамі.

Будаўніцтва арміі запатрабавала намаганняў больш за 700 000 працоўных і рамеснікаў і доўжылася 38 гадоў. Перыметр знешняй сцяны пахавання роўны 6 км.

З глінянымі воінамі таксама былі закапаныя жыўцом да 70 000 працоўных разам з іх сем’ямі.

На сённяшні дзень са склепа вынята больш за 500 тэракотавых статуй воінаў, 100 фігур коней і 18 калясніц.

1981 год. Нарадзіўся Дзмітры Гулецкі.

Сучасны беларускі даследчык нумізматыкі і матэрыяльнай культуры.

Дэлегат ад Беларусі на нумізматычных канфэрэнцыях 2005–2007 гадоў.

Друкаваў працы па нумізматыцы ў «Банкаўскім весніку» (Мінск), «Svensk Numismatisk Tidskrift» (Стакгольм), «Bialoruskie Zeszyty Historyczne» (Беласток), «Numizmatika» (Вільня), газэтах. 

Аўтар і суаўтар кніг «Манеты беларускай даўніны»,«Манеты Беларусі да 1707 года», «Калекцыйная Спадчына Вялікага Княства», энцыклапедый.

1989 год. Памёр ураджэнец Бабруйска Аляксандр Пракапенка (1953–1989).

Беларускі футбаліст, паўабаронца. Майстар спорту міжнароднага класа. “Народны” футбаліст, герой шматлікіх футбольных анекдотаў. “Пракоп”, “беларускі Пеле”.

Лепшыя гады футбольнай кар’еры прайшлі ў складзе «Дынама» (Мінск, 1972–1983).

Чэмпіён СССР (1982). Бронзавы прызёр Алімпійскіх гульняў (1980).

Гуляў таксама за «Дняпро» (Магілёў), «Нефтчы» (Баку).

У чэмпіянатах СССР (вышэйшая ліга) правёў 168 матчаў, забіў 52 гола, у тым ліку за «Дынама» (Мінск) – 163 матча, 51 гол.

Пахаваны на могілках у в. Такары Бабруйскага раёна.

У 2015 годзе ў Бабруйске адкрыты стадыён імя А. Пракапенкі.

1992 год. 14-я расійская армія ўвайшла ў Прыднястроўе.

У 1991 годзе армія, апроч фармаванняў «армейскага камплекта» і кіравання, аб’ядноўвала 59-ю і 180-ю мотастралковыя дывізіі, дыслакаваныя ў малдаўскім Ціраспалі і Белгарад-Днястроўскім Адэскай вобласці Ўкраіны. Армія складала каля 30 000 ваенных, мела  229 танкаў, 305 бронемашын, 328 гармат, мінамётаў і РСЗА, 43 баявых і 31 транспартны верталёт.

1 красавіка 1992 года па ўказу Б. Ельцына армія перайшла пад юрысдыкцыю Расіі.

Вайскоўцы ўдзельнічалі у канфлікце Прыднястроўя з Малдовай.

14-я армія на 1990 год.

2004 год. Абылося пятае пашырэнне блока НАТА.  Да НАТА далучыліся Балгарыя, Латвія, Літва, Румынія, Славакія, Славенія і Эстонія.

Перад гэтым у 1999 годзе далучыліся Чэхія, Венгрыя і Польшча – першы выпадак уступлення былых сацыялістычных краін, былых членаў Варшаўскай дамовы 1955–1991 гадоў.

Да НАТА ў 2009 годзе далучыліся Албанія, Харватыя, у 2017 – Чарнагорыя, у 2020 годзе – Паўночная Македонія.

Перамовы аб магчымым далучэнні вядуцца з Грузіяй, Сербіяй, Босніяй і Герцэгавінай, Украінай. Імкнецца ў НАТА і Малдова.

18 мая 2022 года прадстаўнікі Фінляндыі і Швецыі перадалі ў штаб-кватэру НАТА афіцыйныя заяўкі на далучэнне да Альянсу.

Беларусь удзельнічае ў Савеце еўра-атлантычнага партнёрства з 1992 года, у праграме «Партнёрства дзеля міру» – з 1995 года. Пастаяннае прадстаўніцтва Беларусі пры НАТА адкрыта ў 1998 годзе. Адносіны Беларусі з НАТА застаюцца складанымі. Першае сур’ёзнае абвастрэнне адбылося пасля прэзідэнцкіх выбараў 2006 года. Наступны віток супрацьстаяння адбыўся ў 2020–2021 гадах на фоне беларускіх пратэстаў, інцыдэнта з самалётам Ryanair.

У сувязі з уварваннем Расіі ва Украіну ў 2022 годзе, у Беларусі нечакана заявілі аб гатоўнасці супрацоўнічаць з НАТА. Але заявы А. Лукашэнкі і У. Пуціна ў сакавіку 2023 годзе аб размяшчэнні расійскай тактычнай ядзернай зброі на Беларусі робіць немагчымым весці цывілізаваны дыялог з НАТА.

2016 год. Памёр Ніл Гілевіч (1931–2016).

Дзеяч беларускай культуры, пісьменнік, літаратуразнавец, перакладчык, фалькларыст, адзін з заснавальнікаў Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны і яго старшыня. Народны пісьменнік.

Кіраўнік працоўнай групы Вярхоўнага Савета па падрыхтоўцы праекту Закона Беларускай ССР аб мовах у БССР (1990).

Аўтар некалькіх дзясяткаў кніг паэзіі, п’ес, прац па літаратуразнаўстве і фалькларыстыцы, укладальнік і навуковы рэдактар многіх фальклорных зборнікаў.

Аўтар ананімнай паэмы «Сказ пра Лысую Гару», падпісаную «Францішак Вядзьмак-Лысагорскі». Пераклаў на беларускую мову творы звыш 400 славянскіх паэтаў і пісьменнікаў

У 2003–2013 гадах выйшаў яго 23-томны збор твораў.

Творы Н. Гілевіча перакладаліся на шматлікія мовы. На яго вершы напісалі музыку М. Аладаў, А. Багатыроў, Я. Глебаў, Э. Зарыцкі, Л. Захлеўны, І. Лучанок і іншыя.

Узнагароджаны медалямі і ордэнамі СССР, Беларусі, Балгарыі, Югаславіі, Украіны. Лаўрэат Дзяржаўнай прэміі БССР імя Янкі Купалы і Міжнароднай прэміі імя Х. Боцева.

Ганаровы грамадзянін балгарскага горада Враца.

У гонар паэта названы прыватны Універсітэт з беларускай мовай выкладання.