На пад’ездах шэрагу дамоў мікрараёна Камсамольскі з’явіліся аб’явы-звароты да жыльцоў пяціпавярховікаў, у якіх пазначаюцца змены ў выкарыстанні прылеглай тэрыторыі да шмакватэрных будынкаў.
У аб’явах напісана, што для бесперабойнага абслугоўвання дома і пад’езда спецыялізаванай тэхнікай, забараняецца распрацоўваць зямлю для пасеву пладова-агароднінных культур за домам бліжэй за пяць метраў.
Адзначым, што агароды, якія знаходзяцца ўсутыч з шматпавярховымі дамамі, з’яўляюцца досыць распаўсюджанай з’явай на тэрыторыі мікрараёна. Цяпер жа сотні жыхароў Крычава пазбаўляюцца магчымасці садзіць агародніну і садавіну на ўласных зямельных участках побач з домам.
Яшчэ ў лютым mogilev.media пісалі, што былы крычаўскі маслазавод ператварыўся ў горы смецця, усе завадскія будынкі знішчаны. За пару месяцаў горы будаўнічага смецця былі вывезены грузавымі машынамі. Цяпер практычна нічога не засталося, што б нагадвала пра існаванне некалі цэлага завадскога комплекса.
На месцах пабудоў знаходзяцца толькі горкі пяска і больш нічога. Адзначым, што прамысловая тэрыторыя хоць і агароджана, аднак уязныя жалезныя вароты адчыненыя. Гэта значыць, што на тэрыторыю былога завода можа зайсці кожны жадаючы, хоць гэта можа ўяўляць пэўную небяспеку.
Трава аварыйнага вадаёма пагарэла, а сам ён цяпер падобны на гарэлае балота.
Каналізацыйная помпавая станцыя №2 знаходзіцца на тэрыторыі мікрараёна Камсамольскі і забяспечвае перапампоўванне сцёкавых водаў часткі квартала. Гідратэхнічныя збудаванні складаюцца з трансфарматарнай падстанцыі, калодзежа сцёкаў і аварыйнай сажалкі. Апошняя абкладзена вялікімі бетоннымі плітамі пад ухілам.
Вада з аварыйнай сажалкі даволі рэдка выкарыстоўваецца, пагэтаму з цягам часу яна ператварылася ў невялікае балотца, якое парасло травой. Сёлета нехта падпаліў аварыйны вадаём і ўся трава балотнай сажалкі вырагэла, цяпер яна падобна больш да гарэлага балота чым да аварыйнага вадаёма.
Рогі зніклага тура, дакументы Галынскіх, рэчы паселішча жалезнага веку і нават гарматныя ядры. Распавядаем пра багатыя музейныя зборы, якія знаходзяцца ў сценах крычаўскага палаца XVIII cтагоддзя.
Пятнаццаць год таму былі завершаны працы па рэстаўрацыі і аднаўленню палаца Пацёмкіна-Галынскіх, у які пераехаў мясцовы краязнаўчы музей. У помніку XVIII cтагоддзя размясцілася новая экспазіцыя, якая ўключае дзевяць залаў. Залы насычаны прадметамі даўніны і каштоўнай інфармацыяй аб мінулым Крычава. Фонды музея налічваюць больш за 20 тысяч адзінак захоўвання.
Рогі тура, гарматныя ядры, кіраса XVIII cтагоддзя
Адным з самых унікальный экспанатаў у экспазіцыі Крычаўскага музея з’яўляюцца рогі тура. У 2-й палове ХХ стагоддзя іх прынёс у музей жыхар Крычава. Спачатку рогі знаходзіліся ў фондах, потым былі адрэстаўраваныя і змешчаныя ў экспазіцыю Рыцарскага зала.
Экспанат цікавы тым, што папуляцыя тураў на Зямлі знікла ў яшчэ ў 20-я гады XVII стагоддзя, калі апошні раз жывёлу зафіксавалі недалёка ад польскага Яктаруба. Датаваць рогі з экспазіцыі цяпер вельмі цяжка, аднак можна дакладна засведчыць, што гэты трафей не маладзейшы за XVII стагоддзе. А магчыма ўвогуле адносіцца да XV-XVI стагоддзяў і мог быць здабыты нават у ваколіцах Крычава.
У экспазіцыі музея прадстаўлены таксама гарматныя ядры, якія ўбачыш далёка не ў кожным музеі. З самага пачатку XVІ ст., калі межы ВКЛ з Масквой наблізіліся да горада, Крычаў пачаў выконваць функцыі сталага абарончага цэнтра, усходняга фарпоста дзяржавы. Па трапным выразе даследчыка Андрэя Мяцельскага “ўся гісторыя Крычава прапахла парахавым дымам”.
Крычаўскі замак вытрымаў аблогі расійскіх войскаў у 1507, 1508, 1514, 1535, 1633 (тройчы), 1648, 1651, 1654, 1658, 1661 гадах, а таксама штурм у 1744 г. сялян-паўстанцаў пад кіраўніцтвам Вашчылы.
У Рыцарскім зале музея акрамя рагоў і ядраў экспануецца кіраса – верхняя частка даспехаў, што абараняла цела рыцара ад удару мячом. Экспанат цікавы сваім адносна невялікім памерам, аднак з упэўненасцю можна казаць, што гэта кіраса належала даросламу ваяру.
Чарнільніца і перніца XVII–XVIII стст., зборнік казанняў Сімяона Полацкага “Абед душэўны”
Прыборы для пісьма з фондавай калекцыі «Археалогія» былі знойдзены падчас раскопак на гарадзішчы Замкавая гара. Яны захаваліся настолькі добра, што на паверхні чарнільніцы нават можна разгледзець каляровую эмаль.
Бяспрэчна прыцягвае ўвагу і зборнік казанняў Сімяона Полацкага “Абед душэўны”. Старадрук датуецца 1681 годам і быў выдадзены праз год пасля смерці асветніка ў заснаванай ім маскоўскай друкарні. Гэта першая частка яго казанняў, другая выйшла ў 1683 годзе і звалася “Вячэра душэўная”. У Маскве Сімяон Полацкі жыў з 1664 года. Ён прынёс у Расію заходнюю філасофію і эстэтыку, высокую кніжную паэзію і мастацтва школьнай драматургіі. Выхоўваў цароў Фёдара Аляксеевіча і Пятра І.
Дакументы з сямейнага архіва роду Галынскіх
Палац, у якім месціцца музей, носіць імя графа Пацёмкіна, але шмат часу, 130 гадоў, да самай рэвалюцыі 1917-га, ім валодаў род Галынскіх. У 1959–1960 гадах, падчас рамонту крычаўскага палаца, пры замене драўляных перакрыццяў, рабочымі быў знойдзены гліняны гаршчок, у якім знаходзілася 49 дакументаў з сямейнага архіва Галынскіх. Яны датуюцца 1719–1905 гадамі. Першапачаткова дакументы патрапілі да тагачаснага дырэктара краязнаўчага музея Міхаіла Мельнікава, а цяпер знаходзяцца ў фондах Крычаўскага гістарычнага музея. Зараз некаторыя з гэтых дакументаў можна ўбачыць у адным з экспазіцыйных залаў.
Скарб дакументаў быў закладзены, верагодна, Уладзіславам Галынскім у 1905 годзе з-за небяспекі сялянскіх хваляванняў, бо 15 жніўня 1905 года быў разгромлены маёнтак Галынскіх у Кадзіна.
Сярод старых дакументаў разнастайныя паперы: лісты, распіскі, таварныя накладныя, дамовы, адрасы і нават дзіцячыя малюнкі. Адзначым, што амаль два дзясяткі дакументаў адносяцца яшчэ да часоў Рэчы Паспалітай. Наогул жа большая частка дакументаў напісана па-польску і асноўную масу іх складаюць лісты разнастайнай тэматыкі і зместу.
Асабліва замілоўваюць дзіцячыя малюнкі апошняга ўладара палаца Юзафа Галынскага, які пасля рэвалюцыі з’ехаў у Польшчу, дзе пражыў да глубокай старасці і памёр у 1973 годзе.
Фрагмент унутранага ўбрання касцёла і кавалкі ляпніны палаца
У сярэдзіне ХІХ стагоддзя цэнтральную частку Крычава знішчыў жудасны пажар. Згарэлі амаль усе пабудовы, у тым ліку і драўляны касцёл разам з плябаніяй. Часова набажэнствы вяліся на першым паверсе ў круглым зале так званага Пацёмкінскага палаца, валодаў якім на той час заможны крычавец Стэфан Галынскі.
На яго ж грошы, а таксама на грошы вернікаў, у 1855–1860 гадах быў пабудаваны новы каменны касцёл Беззаганнага Зачацця Найсвяцейшай Панны Марыі. Стварыў гэты архітэктурны цуд у стылі неаготыкі таленавіты італьянскі архітэктар. Дзякуючы яго майстэрству, касцёл зрабіўся найпрыгажэйшай пабудовай у горадзе.
Аднак у савецкі час каталіцкую святыню зачынілі. Першапачаткова будынак крычаўскага касцёла выкарыстоўваўся як «народны дом», у якім дэманстраваліся кінафільмы і працаваў самадзейны тэатр, але ў 1934 годзе касцёл быў падарваны. Ад храма амаль нічога не засталася, акрамя невялічкага фрагмента ўнутранага ўбрання касцёла ў выглядзе маленькага анёла, які цяпер экспануецца ў адным з залаў музея.
Падчас рэстаўрацыі палаца былі знойдзены не толькі дакументы з асабістага архіва Галынскіх, але і нямала элементаў аздаблення палаца. У прыватнасці, была знойдзена кафля з рознымі матывамі XVIII-ХIХ стагоддзяў, а таксама кавалкі ляпніны, якія аздаблялі шматлікія залы палаца. Гэтыя экспанаты дапамагаюць наведвальнікам хаця б крыху ўявіць як раней выглядалі унутраныя інтэр’еры крычаўскай перліны.
Знаходкі з гарадзішча Гарадзец і медаль за лепшага сялянскага каня
Гарадзішча Гарадзец з’яўляецца першым умацаваным паселішчам на тэрыторыі сучаснага Крычава, з якога па-сутнасці і ўзнік горад. Археалагічныя даследаванні помніка паказалі, што паселішча на Гарадцы з’явілася яшчэ ў жалезным веку і існавала з ІІІ ст. да н.э. да ІV ст. н.э. Яно было заснавана прадстаўнікамі балцкай днепра-дзвінскай культуры.
У музейнай экспазіцыі якраз прадстаўлены шэраг цікавых рэчаў жыхароў Гарадца жалезнага веку. Сярод іх багата касцяных вырабаў (праколкі, наканечнік стралы, глянцавая падвеска ў выглядзе стылізаванай рыбкі, плоская праколка з рога з адтулінай для падвешвання), грузікі дзякаўскага тыпу, а таксама свідраваныя і клінападобныя каменныя сякеры. Прычым гэтыя экспанаты няправільна прадатаваны супрацоўнікамі ўстановы, бо музейная этыкетка сведчыць, што адносяцца старадаўнія прадметы да ІХ-ХІІ стагоддзяў.
Цікавым экспанатам з калекцыі “Фалерыстка” з’яўляецца медаль за лепшага сялянскага каня канца ХІХ-пачатку ХХ стагоддзя. Такая ўзнагарода выпускалася ў часы расійскага цара Мікалая ІІ, партрэт якога выяўлены на адным з бакоў медаля. Цяпер медная ўзнагарода дыяметрам пяць сантымертаў і вагой 50 грам знаходзіцца ў адной з вітрын музейнай экспазіцыі.
Фота dkmf.by, potyomkin.by, mogilev.media і з адкрытых крыніц
Яшчэ ў студзені mogilev.media пісалі пра кепскі стан маста праз рэчку ў Крычаве. І вось цяпер камунальныя службы горада адрэагавалі і падлаталі бетонныя пліты. Усе дзіркі на мосце праз невялікую рэчку Крычаўку залатаны жалезнымі пласцінамі, якія прыварылі да арматуры плітаў.
Больш за тое, да жалезнай агароджы маста ў некалькіх месцах былі прывараны дадатковыя рашоткі, для таго каб зменшыць з’яўленне няшчасных выпадкаў на гэтым участку.
Цяпер жыхары горада змогуць адносна спакойна хадзіць па мосце, не моцна хвалюючыся за сваё здароўе і бяспеку. Нагадаем, што дагэтуль пліты маста знаходзіліся ў кепскім стане ўжо не першы год і выглядалі страшнавата, бо рассыпаліся літаральна на вачах.
Унук 92-гадовай крычаўлянкі замовіў колатыя дровы ў крычаўскай раённай канторы па збыце і рэалізацыі паліва, але на прадпрыемстве іх пакалолі абыяк, а ад прэтэнзій адмахнуліся.
Замоўленыя дровы прыбылі своечасова, аднак калі мужчына пачаў іх складаць, высветлілася, што паколаты яны няякасна. Практычна адну траціну трэба было дадаткова калоць самому. Спрабуючы разабрацца, мужчына звярнуўся ў дзяркантору, дзе замаўляў дровы. Аднак там яму здзекліва адказалі, што гэтае пытанне іх не датычыцца, бо за тое, як дровы паколатыя, адказвае кольшчык дроў, а не адміністрацыя арганізацыі — піша пра гэты выпадак раённая газета “Крычаўскае жыццё”.
Міжнародны Дзень пралескі (International Snowdrop Day, з 1984 года).
Радзіма свята – Вялікабрытанія. У паўночным паўшар’і, у залежнасці ад кліматычнайзоны, пралескі зацвітаюць ад студзеня да красавіка.
Лацінская назва пралескі – “галянтус” – “малочная кветка”. Расліна вядома з 1 тысячагоддзя, у сярэдявеччы яе шанавалі як сімвал бязгрэшнасці.
У розных краінах кветку называюць па-рознаму: ангельцы – снежная кропля, снежная завушніца, чэхі – сняжынка, немцы – снежны званочак, у нас – пралеска.
Адна старажытная легенда абвяшчае, што калі Адам і Ева былі выгнаныя з раю, то пайшоў снег. Ева змерзла і стала плакаць, успамінаючы аб цёплых райскіх садах Эдэма. Каб суцешыць яе, Бог ператварыў некалькі сняжынак у кветкі пралескі. Убачыўшы кветкі, Ева павесялела і ў яе з’явілася надзея на лепшае.
Пралеска – сімвал надзеі.
Пралеска – сваячніца нарцыса, належаць да сямейства амарылісавых.
1655 год. Пад час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1654–1667) магілёўцы, якія перайшлі на бок Масквы, вытрымалі аблогу войскаў гетмана Радзівіла быццам бы дзякуючы іконе Магілёўскага Богаяўленскага храма.
Штурмы горада адбываліся 28 лютага, 18-19 сакавіка, 19,23 красавіка, 11 мая 1655 года.
Першы раз ікону выкарысталі ў мэтах абароны горада ў 1655 годзе, у тым ліку 19 сакавіка (1 красавіка) 1655 года, у дзень святых мучанікаў Хрысанфа і Дарыі.
З гэтага часу Магілёва-Брацкая ікона Божай Маці прызнаецца цудатворнай. Захоўвалася ў Брацкім Богаяўленскім мужчынскім манастыры да пачатку XX стагоддзя.
Потым Божая Маці праславіла свой абраз у 1708 годзе, калі князь Меньшыкаў, будучы ў Магілёве, задумаў адпомсціць жыхарам горада за забойства «маскавіцян» у 1661 годзе падчас паўстання гараджан супраць маскоўскага гарнізона. Паводле падання, стоячы ў Богаяўленскім храме перад цудатворным абразом, ён раптам быў павалены на зямлю невядомай сілай і пасля гэтага, застрашаны і збянтэжаны гневам Божым, больш не адважваўся ні ўваходзіць у царкву, ні задумваць спусташэння непакорлівага горада над Дняпром.
А ў 1910 годзе Божая Маці выратавала ўвесь горад ад знішчэння агнём. Тады загарэлася прадмесце Лупалава, пажар з-за ветру перайшоў у горад і пагражаў Васкрасенскай царкве і Богаяўленскаму манастыру. Магілёўцы вынеслі цудатворны абраз на агорнутыя полымем вуліцы – і вецер, раптам павярнуўшы, пагнаў агонь у зваротным напрамку ад цэнтра горада.
Пасля бязбожнага ліхалецця XX стагоддзя лёс цудатворнай Магілёва-Брацкай святыні невядомы.
У Трохсвяціцельскім кафедральным саборы Магілёва знаходзіцца старажытны спіс (рэпліка) абраза.
1734 год. Справаводам Магілёўскага магістрата абраны Юры (Рыгор, Ежы) Трубніцкі (1680–1747).
Адзін з аўтараў “Магілёўскай хронікі». Вёў запісы за 1701–1747 гады. Пісаў на польскай мове. Член магістрата з 1725 года, рэгент гарадской канцылярыі з 1734 года.
Працягнуў працу свайго папярэдніка Трафіма Сурты. Першы запіс, зроблены яго рукой адносіцца да восені 1709 года, апошні – да 1746 года.
У якасці крыніц інфармацыі выкарыстоўваў успаміны сучаснікаў і сведкаў падзей, дакументальныя матэрыялы магілёўскага архіва, гісторыка-летапісныя крыніцы і ўласныя назіранні. У рукапіс хронікі ўнёс алегарычную сатыру «Карнавал іншаземны ў Польшчы», зроблены ім пераказ падзей з кніг па гісторыі Даніі і Швецыі.
Пасля смерці Юрыя напісанне Магілёўскай хронікі працягнуў яго сын Аляксандр, магілёўскі купец і дарадца магістрата, які вёў хроніку з 1747 па 1788 год. Справу Юрыя і Аляксандра працягнуў сын апошняга Міхаіл, які давёў змест летапісу да 1856 года.
1773 год. У Варшаве распачалася праца Вальнага сойму, які зацвердзіў першы падзел Рэчы Паспалітай (адбыўся ў 1772 годзе).
Да Расіі адыйшлі беларускія землі ў 92 тысяч км² з 1 мільёнам 300 тысяч чалавек – па Дзвіне, Друці, Дняпру, уключаючы Віцебск, Полацк, Мсціслаў, Магілёў, Гомель.
1850 год. Вялікабрытанія і ЗША падпісалі дамову аб сумесным будаўніцтве Панамскага канала (пазней ЗША вырашылі будаваць канал саматугам).
Панамскі канал – суднаходны канал, які злучае Панамскі заліў Ціхага акіяна з Карыбскім морам і Атлантычным акіянам, размешчаны на Панамскім перашыйку на тэрыторыі дзяржавы Панама.
Канал аказаў неацэнны ўплыў на развіццё суднаходства і эканомікі ў цэлым у Заходнім паўшар’і і ва ўсім свеце, што абумовіла яго надзвычай высокае геапалітычнае значэнне.
Дзякуючы Панамскаму каналу марскі шлях з Нью-Ёрка ў Сан-Францыска скараціўся з 22 500 да 9 500 км.
Ідэю будаўніцтва Панамскага канала падаў ураджэнец Крычава Аляксандр Галынскі (1816–1893) – журналіст, падарожнік, аўтар падрабязнай карты Каліфорніі.
1881 год. Нарадзіўся Валянцін Волкаў (1881–1964).
Народны мастак БССР, прафесар, аўтар выяў герба БССР (1927, 1938), мадыфікацыя якіх з’яўляецца цяперашнім афіцыйным гербам Беларусі.
З 1919 года жыў на Беларусі. Выкладаў у Віцебскім мастацкім тэхнікуме, Мінскім мастацкім вучылішчы, тэатральна-мастацкім інстытуце, кіраваў мастацкімі студыямі Саюза архітэктараў БССР, юных талентаў пры Доме народнай творчасці ў Мінску.
Бацька Анатоля Волкава і дзед Сяргея Волкава, таксама мастакоў.
Працаваў у жанрах тэматычнай карціны, пісаў пейзажы, нацюрморты. Ствараў сюжэтна-тэматычныя карціны, прысвечаныя гісторыі Беларусі, партрэты.
У 1918 годзе ў Петраградзе ён займаўся ўбраннем горада да 1-й гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі – працы захоўваюцца ў Дзяржаўным Рускім музеі. Адзін з першых беларускіх жывапісцаў стварыў вобраз Леніна.
Ілюстраваў і аформіў шэраг кніг для Дзяржаўнага выдавецтва БССР.
Сярод яго шматлікіх работ – «Кастусь Каліноўскі», «Барыкады», партрэты М. Багдановіча, М. Гусева, дзеячаў тэатра імя Я. Купалы. Шырокую вядомасць мае велізарная кампазіцыя «Мінск 3-га ліпеня 1944 года» (фота).
1881 год. Нарадзіўся Усевалад Ігнатоўскі (1881–1931).
Беларускі грамадскі дзеяч, гісторык, першы прэзідэнт Беларускай акадэміі навук (1928–1931), яе акадэмік і акадэмік Усеўкраінскай акадэміі навук.
Займаўся рэвалюцыйнай дзейнасцю. Працаваў Членам Часовага ваенна-рэвалюцыйнага камітэта ССРБ, наркамам земляробства, асветы, членам Прэзідыума ЦВК БССР (1920–1930), прафесарам БДУ, старшынёй Інбелкульта, першым прэзідэнтам Акадэміі навук і дырэктарам Інстытута гісторыі.
Актыўны распрацоўшчык палітыкі беларусізацыі, барацьбіт за ўзбуйненне БССР. Увёў новую перыядызацыю гісторыі Беларусі.
У 1930 годзе патрапіў пад рэпрэсіі, зняты з пасады Прэзідэнта Акадэміі навук. Выклікаўся на допыты ў ДПУ. Пасля аднаго з іх скончыў жыццё самагубствам. Паводле другой версіі быў застрэлены супрацоўнікамі ДПУ ў сваім доме 4 лютага 1931 года.
Яго імя носіць Камянецкая цэнтральная раённая бібліятэка, на будынку якой устаноўлена мемарыяльная дошка.
1908 год. Нарадзіўся Вільгельм Гараўскі.
Беларускі празаік. Брат літаратара Адама Гракала-Гараўскага, унук мастака Гілярыя Гараўскага.
Максім Гарэцкі адгукаўся пра яго так: «Змалку, як і ўсе сялянскія дзеці, быў пастухом, пасля вучыўся, але пашкодзіла вайна і акупацыя», «пад уплывам польскага патрыятызму» ў 1921 годзе, у 13 гадоў, выехаў у Польшчу, але праз два месяцы вярнуўся ў БССР. Трапіў у Інстытут сацыяльнага перавыхавання (дзіцячы прытулак) у Мінску, адкуль потым уцёк і як беспрытульнік вандраваў па Украіне і Каўказе.
Скончыў польскі педтэхнікум. Выкладаў у польскіх школах у Беларусі. Пісаў на польскай і беларускай, друкаваўся ва «Узвышшы» і «Маладняку», у мінскіх і бабруйскіх выданнях. Ягоная лірычная імпрэсія «Скрыпка», аповесць «На ўздыме» выклікалі рэзананс.
У 1931 годзе браў удзел у І Усесаюзным з’ездзе польскіх пралетарскіх пісьменнікаў. Арыштаваны ў пачатку 1937 года. Расстраляны НКУС 27 жніўня 1937 года.
Гракала-Гараўскія належылі да старажытнага герба «Кораб», які вядомы з XIII стагоддзя
1926 год. Нарадзіўся Барыс Аракчэеў (1926–2013).
Беларускі мастак, педагог. Заслужаны дзеяч мастацтваў.
Працаваў у станковым жывапісе, у жанрах пейзажа, нацюрморта, тэматычных карцін і батальных сцэн. Пад час вайны служыў у Бабруйску, Мінску.
Скончыў Мінскае мастацкае вучылішча, Тэатральна-мастацкі інстытут (першы выпуск, разам з будучымі народнымі мастакамі А. Анікейчыкам, В. Грамыкам, А. Кашкурэвічам i Л. Шчамялёвым).
Сярод яго твораў – пейзажы, нацюрморты, серыя партрэтаў сучаснікаў і знакамітых людзей. З’яўляўся адным з чатырох стваральнікаў дыярамы «Мінскі кацёл» у Музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны.
Выкладаў у Мінскім мастацкім вучылішчы, Акадэміі мастацтваў, з’яўляўся настаўнікам многіх вядомых беларускіх мастакоў.
Творы мастака знаходзяцца ў шматлікіх музеях: у Нацыянальным мастацкім музеі, Фондзе Саюза Мастакоў, Магілёўскім мастацкім музеі і іншых, галерэях Гомеля, Светлагорска, Полацка, Крупак, Баранавічаў, у прыватных калекцыях замежных краін.
Імя мастака носіць галерэя ў г. Крупкі.
Мемарыяльная дошка на доме, дзе працаваў Б. Аракчэеў.
1934 год. Гістарычнае фота лохнескай пачвары, нэсі.
Палкоўнік медыцынскай службы хірург Кенэт Уілсан ішоў з прыяцелем па беразе возера Лох-Нес. Таварыш Уілсана раптам застыў на месцы, узіраючыся ў возера, і выклікнуў: “Божа, ды гэта ж пачвара!”. Уілсан павярнуўся і ўбачыў у вадзе, прыкладна за 200 метраў ад берага, дзіўную жывёліну. Хірург спешна схапіў фотаапарат і зрабіў чатыры здымкі. Праз пару хвілін пачвара пагрузілася ў водную роўнядзь і знікла з выгляду. З чатырох здымкаў толькі адзін захаваў профіль невядомай свету істоты.
Гэты здымак зрабіў фурор ва ўсім свеце. Ён быў надрукаваны ў “Дэйлі мэйл”. Экспертыза пацвердзіла сапраўднасць здымка.
Было вызначана, што на ім адлюстраваны старажытны плезіязаўр. Навукоўцы даказалі, што плезіязаўр цалкам мог ацалець у возеры Лох-Нес, калі яно аддзялілася ад мора. Асяроддзе пасялення цалкам падыходзіла яму. Глыбіня возера складае да 330 метраў, што глыбей Паўночнага мора, дно рассечана расколінамі, дзе можна схавацца, а рыбы для пражытка плезіязаўра там дастаткова.
Лічыцца, што першая пісьмовая згадка аб пачвары зроблена абатам шатландскага Аёнскага манастыра Адамнанам, каля 700 года.
1939 год. Прынята пастанова ЦК ВКП(б) і Саўнаркама СССР “Аб гарадскім будаўніцтве ў Магілёве ў сувязі з пераводам сталіцы БССР».
Пытанне аб пераносе сталіцы было пастаўлена яшчэ 16 снежня 1937 года Пратаколам палітбюро № 56 ЦК ВКП(б) за 11 снежня 1937 – 21 студзеня 1938 года, дзе ў пункце 114 запісана: “Прыняць прапанову… аб пераводзе сталіцы…”.
Мары магілёўцаў стаць сталічнымі жыхарамі не ажыццявіліся. Планы пераносу былі скасаваны пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР у верасні 1939 года. Верагодна, дзякуючы гэтаму, цэнтр Магілёва, у пэўнай ступені, захаваў свой аўтэнтычны выгляд.
1970 год. На Волжскім аўтазаводзе (пабудаваны італьянцамі) на базе “Fiat” быў сабраны першы ВАЗ-2101 – у народзе “капейка”.
Гэта адбылося а 7:00. Першы аўтамабіль звёў з канвеера італьянскі шэф-інструктар. Рытмічная праца галоўнага канвеера пачалася толькі ў жніўні.
У розных мадыфікацыях было выраблена ў 1970-1988 гадах 4,85 мільёнаў “капеек”. Апошні аўтамабіль на базе ВАЗ-2101 выраблены 17 верасня 2012 года.
2013 год. Узровень Дняпра у Магілёве дасягнуў абсалютнага максімума 661 см. Найвялікшы паказчык за ХХІ стагоддзе.
Крытычным з’яўляецца ўзровень у 610, а небяспечным – 620 см.
У гэтым, 2023 годзе, максімуму вышыня вады ў Дняпры ў Магілёве дасягнула 7 красавіка – 570 см.
Гістарычны максімальны пад’ём вады рэгістраваўся 24 красавіка 1931 года – 853 см, калі вада пералівалася праз Пушкінскі праспект. Блізкі пад’ём быў у 1956 годзе – 834.
На гарадскіх могілках ў Крычаве гібеюць і разбураюцца каштоўныя надмагіллі.
Гістарычная каштоўнасць крычаўскіх могілак па вуліцы Чэхава ў тым, што на іх змяшчаюцца надмагільныя помнікі пачатку ХХ стагоддзя. Па ўсіх могілках іх можна налічыць больш за дзясятак, аднак значная частка якіх зруйнавана і разбурана. Ад іх засталася толькі ніжняя частка, на якой часам выяўлены праваслаўны крыж.
Захаваліся дагэтуль толькі некалькі надмагілляў. Усе яны аднатыпныя. Прадстаўляюць сабой бетонныя двухярусныя канструкцыі, якія ўвенчаны таксама бетонным крыжом, на некаторых экзэмплярах крыж не збярогся. Амаль на ўсіх помніках нядрэнна чытаюцца эпітафіі на дарэвалюцыйнай расійскай мове. Аднак нават тыя надмагіллі, што захаваліся да нашагу часу падкрысе гібеюць і развальваюцца.
Яскравым прыкладам з’яўляецца надмагільны помнік пачатку ХХ стагоддзя, які быў пастаўлены ў гонар настаўніка Шаўкунова Рыгора Іванавіча. Гэты помнік яшчэ пяць год таму быў суцэльным, аднак патрабаваў тэрміновай рэстаўрацыі. На сённяшні ж дзень частка надмагілля абсыпалася, эпітафія на ім чытаецца толькі часткова.
Каля гарадзішча Гарадзец, з якога паўстаў горад, паставілі банэр з няправільнай даціроўкай помніка.
Банер быў пастаўлены каля Гарадца мясцовымі ўладамі з нагоды 885-годдзя горада. На ім старадаўняе гарадзішча датуецца ІХ-ХІІ стагоддзямі, што з’яўляецца абсалютна няправільнай храналогіяй.
Як паказалі археалагічныя раскопкі, першае ўмацаванае паселішча на Гарадцы з’явілася яшчэ ў жалезным веку (ІІІ ст. да н.э.) і заснавана было прадстаўнікамі балцкай днепра-дзвінскай культуры. Паселішча існавала да ІV ст. н.э., пасля чаго назіраецца доўгі перапынак і гарадзішча нікім не засяляецца.
Новае жыццё на Гарадцы пачынаецца толькі ў канцы ХІ-пачатку ХІІ стагоддзяў. То бок не ў ІХ стагоддзі – а гэта 800-я гады нашай эры – як можна зразумець з даціроўкі на банеры, а ў канцы 1000-х, гэта значыць пазней больш чым на дзвесце гадоў. Паселішча ў гэты час было невялікім і выконвала ролю цэнтра акругі. Жыццё на Гарадзішчы віравала да пачатку XIV стагоддзя, пакуль не перакачавала на новы ўмацаваны дзядзінец – Замкавую гару. Атрымліваецца, што даціроўка часу завяршэння жыцця на Гарадцы, указаная на банеры таксама памылковая – гэта не 1100-я гады (ХІІ стагоддзе), а 1300-я (XІV стагоддзе).
Адзначым, што гісторык і археолаг Андрэй Мяцельскі, які даследаваў гарадзішча некалькі год запар, выказвае меркаванне аб існаванні на Гарадцы язычніцкага свяцілішча на працягу Х-ХІ стагоддзяў.
Mogilev.media продолжает цикл экономических обзоров по регионам Могилевской области. Сегодня – удивительные успехи кричевских аграриев, заставляющие задуматься, а не в приписках ли дело. Предыдущую часть обзора про Кричевский район читайте здесь.
Парадоксальным для кричевской экономики является отсутствие взаимосвязи между темпами инвестиций и результатами промышленного производства. Начиная с 2017 г. индексы промышленного производства кричевских предприятий демонстрируют завидную устойчивость, присущую лишь отдельным районам области: Белыничскому и Костюковичскому.
А вот с инвестициями в основной капитал беда: в 2015 г. к уровню предыдущего года они составили только 62,1 %; в 2018 г. – 60,9 %; в 2020 г. – 87,7 %; в 2022 г. – 92,4 %. Можно предположить, что в Кричевском районе серьезно работают с кадрами, которые и формируют положительный результат в экономике, но и с загрузкой производственных площадей. Кстати, по итогам работы за 2022 г. по номинальной начисленной зарплате район устойчиво занимает 5-е место в области.
И ведь растят же хлеб
Не менее парадоксальна, на первый взгляд, и ситуация в сельском хозяйстве кричевщины. За последнее десятилетие индексы производства сельскохозяйственной продукции в Кричевском районе в целом демонстрируют положительную динамику. Производство зерна колеблется вокруг 29 тыс. тонн намолота (провалы в 2018 и 2021 гг. (23 900 и 26 700 тонн соответственно), урожайность зерновых получают в пределах 26-28 ц/га.
Достижения так себе, но на фоне соседних Климовичского (16,6 в 2022 г.), Костюковичского (18,3) и Славгородского (21,6 ц/га) районов есть чем гордиться.
Особенность же местного земледелия в том, о чем писал еще в 19 в. А.Н. Энгельгардт, один из основоположников агрохимии и применения севооборотов на практике, который занимался исследованием почв, аналогичных землям Кричевской зоны. Вот как излагается ситуация с почвами в «Полном географическом описании нашего отечества» (1905 г.) под редакцией В.П. Семенова: “почвы большей частью подзолы и пески, частью супеси и суглинки…Не отличаются хорошими качествами…По бедности химического состава и по физическим свойствам, они являются одной из самых неплодородных почв и требуют большого удобрения.”
Более того, белорусские ученые 50 лет назад (1980-е годы) подтвердили бесперспективность больших инвестиций в земледелие кричевской зоны. Тем более, что содержание гумуса в данной зоне перманентно снижается, а в Кричевском районе 18 % пашни вообще содержит гумуса менее 1,5 %.
И ведь растят же хлеб! Но за счет каких факторов сегодня формируется урожай на кричевских землях? Вспомним А.Н. Энгельгардта, который 150 лет тому назад рекомендовал расширение внесения органических удобрений, интенсивные севообороты и активное применение сидератов (зеленые удобрения в виде посевов под запашку).
В определенной степени данная схема в районе реализуется, во всяком случае, производство растениеводческой продукции не так уж и отличается от показателей Круглянского района, который имеет самый высокий в области балл сельскохозяйственных угодий.
Но и апеллировать в оправдание урожайности менее 30 ц/га к низкому плодородию почв несолидно – в соседнем Краснопольском районе этот рубеж периодически перешагивают. Во всяком случае аграрный сектор кричевской экономики вызывает неоднозначное впечатление и требует со стороны районных управленцев более эффективного на него воздействия.
Без приписок явно не обходится
Сохранение поголовья – дело чести «вертикали» любого уровня. В Кричевском районе за последние 7 лет поголовье крупного рогатого скота даже увеличилось, хотя в 2022 г. и допустили его снижение на 3,9 % по сравнению с предыдущим годом.
Стабилизировано и поголовье коров. Более-менее стабильны реализация скота и надой молока, хотя по итогам работы за 2022 г. производство молока животноводы снизили на 3,9 % и скатились в республике с 94 на 97 место. Средний удой молока от коровы также «пострадал» – меньше на 1 голову надоили на 171 кг (2959 кг), в то время как по области надой составил 4 044 кг.
Обычно для оправдания низких показателей в животноводстве горе-руководители всех уровней ссылаются на железобетонный аргумент – нехватку кормов (а их кто мешал заготовить?). По итогам работы за январь-февраль 2023 г. в районе хорошо поработали с производством мяса – 141,6 % к соответствующему уровню предыдущего года, что положительно повлияло на производство продукции сельского хозяйства в целом – 105,0 %.
Впрочем, в прошлом году этот показатель был несколько выше – 107,5 %. Тенденция не очень приятная. Настораживает падение производства молока за 2 месяца почти на 7 % как продолжение его снижения еще из прошлого года и, соответственно, среднего удоя от 1 коровы на 17,5 %. И сегодня район по-прежнему минусует – до 0,3 кг в сутки, а надой на 1 корову составляет 8,1 кг – одиннадцатый результат в области.
Ежедневно производство молока «страдает» на 3 % по сравнению с показателем предыдущего года, а его продажа – на 4 %. Вот вам и недобор финансов, в том числе и для обеспечения посевной кампании и создания фонда материального поощрения отличившихся работников.
Кстати, если внимательнее присмотреться к товарности молока (на 4 апреля 82 %), то без приписок в районе явно не обходится.
Главный аргумент бездельников (нехватка кормов) не для характеристики ситуации в Кричевском районе: на 1 марта по сравнению с аналогичной датой предыдущего года кормов было в 2,3 раза больше, из них концентрированных – в 2 раза. По обеспеченности кормами Кричевский район уступает лишь Глусскому, который за 2 месяца молока произвел 145 %, а мяса – 320 % к уровню прошлого года. Да и по среднему удою молока (478 кг) далеко обошел кричевских животноводов (444 кг). Дело, оказывается, не совсем в кормах, дело в людях, в первую очередь, в руководителях и специалистах.
По итогам работы за 2022 г. все 5 сельскохозяйственных организаций Кричевского района сработали с чистой прибылью и положительной рентабельностью. А еще в аграрном активе района 10 фермерских хозяйств, которые во многом дополняют крупное товарное производство, но с еще большим успехом.
