Еўропа зачыняе дзверы — Масква адкрывае клетку

Еўрапейскі Саюз падышоў да чарговай хвалі санкцыяў з педантычнасцю бухгалтара, што штогод складае той самы баланс, не заўважаючы, што яго офіс ужо год як бамбардуецца. Але калі справа тычыцца Беларусі, то гэта не пра простую фінансавую аналітыку. Гаворка — пра стратэгію на выжыванне. І тут механічнае ўзмацненне санкцыяў не ратуе, а пагаршае.

Я памятаю, як у 2022-м, калі спадарожнікавыя здымкі ўпершыню зафіксавалі калоны расійскай тэхнікі, што цягнулася да мяжы з Украінай праз беларускую тэрыторыю, мой сябра з Літвы напісаў: «Цяпер вы — частка іх». І хоць я ведаю, што ён не хацеў мяне пакрыўдзіць, у гэтым было тое, што адчуваеш кожны раз, калі глядзіш, як Захад закрывае дзверы для беларускай грамадзянскай прысутнасці, не адрозніваючы беларусаў ад рэжыму. Падаецца, што разумець складана: мы не «частка іх», мы — закладнікі.

Беларусь, з усімі яе 207 тысячамі квадратных кіламетраў і дзевяццю мільёнамі насельніцтва, паступова запячатваецца ў бляшанку расійскага геапалітычнага кансервавання. Еўропейскія санкцыі накладаюцца пакет за пакетам — і вось ужо 18-ы, дзе забараняюцца ўсе аперацыі з беларускімі банкамі, транзіт тавараў і нават імпарт узбраення з Беларусі. Паводле папераў — рашуча і мэтанакіравана. Паводле рэальнасці — халодны душ для тых, хто ўсё яшчэ спрабуе захаваць сувязі з цывілізаваным светам.

Праблема не ў тым, што санкцыі — неэфектыўныя. Яны эфектыўныя. Але не супраць таго, супраць каго варта было б. Беларуская ўлада, адрэзаная ад Захаду, толькі мацней абапіраецца на Крэмль. Фінансавая ізаляцыя не паралізуе рэжым — яна паралізуе тых, хто мог бы яму супрацьстаяць. Бізнес, адукацыя, НДА, медыя — усе тыя, хто і без таго жывуць у рэжыме амаль андэграўнда, апынаюцца пад эканамічным дамоклавым мячом.

У той жа час, Захад амаль капітуляваў перад думкай, што Беларусь — ужо тэрыторыя Масквы. Стратэгічны рэсурс, які прасцей «спісаць», чым змагацца за яго. Адсутнасць інфармацыйнай палітыкі, уплыву на грамадства, кантактаў з вайскова-палітычнымі элітамі, — усё гэта замяняецца механічнымі санкцыямі. У выніку Беларусь пераўтвараецца з праблемы, якую варта вырашаць, у канстатацыю факта, якую можна абыходзіць позіркам.

Пры гэтым, у Еўрасаюзе працягваюць карыстацца тым жа інструментам, які не спрацаваў у папярэдніх 17 выпадках: усё большы фінансавы ціск. Замарожванне актываў, забарона транзакцыяў, абмежаванні на тэхналогіі і тавары. А паралельна — амаль поўная адсутнасць па-сапраўднаму гнуткай палітыкі ў дачыненні да беларускай апазіцыі, якой прапануюць не інстытуцыйныя механізмы падтрымкі, а культурніцкія гранты. Гэта не палітыка, гэта дабрачыннасць для чысткі сумлення.

І калі насамрэч адбываецца падрыхтоўка да «наступнага кроку Расіі» — накіраванага на краіны Балтыі, то лагічна, што трэба аслабляць унутраны тыл агрэсара. А Беларусь — гэта не проста транзітная зона, гэта — чалавечы, інфраструктурны, палітычны рэсурс. І як бы дзіўна гэта ні гучала: нават Лукашэнка можа быць выкарыстаны як няўстойлівы элемент у гэтай гульні. Пакуль Захад прэтэнзійна адмярае санкцыйныя штодзённікі, Масква інстытуцыяналізуе сваю прысутнасць у Беларусі — праз вайсковыя дамовы, фінансавыя ін’екцыі і зброю.

Мне цяжка назіраць, як краіна, дзе я нарадзіўся, зачыняецца як на зімоўку, толькі не ад клімату, а ад усёй Еўропы. І калі я чую, як у чарговы раз гавораць пра «жорсткія меры», я разумею: для мяне гэта чарговая «жорсткая мера» супраць права дыхаць, размаўляць і нават проста заставацца тут.

Можа, варта спытаць сябе: што больш набліжае Беларусь да дэмакратыі — санкцыі ці дыялог? Адказ не заўсёды відавочны. Але калі ў гульні дзесяць мільёнаў лёсаў — напэўна, лепей не задавольвацца адказамі, якія проста выглядаюць правільна.

Якуб Ясінскі

Як КДБ кантралюе заходнія грошы для беларускай апазіцыі: колькі з 170 мільёнаў еўра пайшло ў нікуды?

Еўрапейскі саюз і краіны Захаду з 2020 года выдзелілі каля 170 мільёнаў еўра на падтрымку беларускай грамадзянскай супольнасці. Але значная частка гэтай дапамогі не проста не даходзіць да мэтавых груп, а працуе супраць тых, дзеля каго яна прызначалася. Даследаванне паказвае: беларускія спецслужбы, у прыватнасці КДБ, стварылі сістэму перахопу, кантролю і маніпулявання гэтымі сродкамі.

Праз шчыліну падтрымкі у пастку спецслужбаў

Калі летам 2020 года Беларусь выбухнула пратэстамі, свет адгукнуўся нечакана магутна: у рэзалюцыях Еўрапарламента гучалі словы «рэпрэсіі», «незаконны рэжым», «гвалт», «салідарнасць з народам Беларусі». Упершыню за апошнія два дзесяцігоддзі на Захадзе гаварылі пра Беларусь не як пра «апошнюю дыктатуру Еўропы», а як пра краіну, якая змагалася за сапраўдную свабоду ад самага нізу да самага верху, праз страйкі, маршы, сотні тысяч у бел-чырвона-белым.

Еўрапейскі саюз, нароўні з іншымі міжнароднымі донарамі, вылучыў беспрэцэдэнтную фінансавую падтрымку на развіццё грамадзянскай супольнасці, праваабаронцаў, незалежных медыя, культурных ініцыятыў і дапамогу рэпрэсаваным. Паводле адкрытых звестак, агульны аб’ём выдзеленай дапамогі толькі з боку ЕС і яго агенцтваў перавысіў 170 мільёнаў еўра за тры гады.

Але ўжо ў 2022 годзе сярод прадстаўнікоў беларускага руху ў эміграцыі пачалі гучаць трывожныя пытанні:

  • Чаму адны і тыя ж структуры атрымліваюць фінансаванне рэгулярна, а іншыя – ніколі?
  • Чаму эфектыўныя ініцыятывы, якія маюць вынікі, застаюцца па-за гульнёй?
  • І самае галоўнае: хто насамрэч кантралюе размеркаванне гэтых сродкаў?

Каб разабрацца, мы пагаварылі з дзясяткамі людзей: арганізатарамі, якімі захапляюцца, і тымі, каго “не прынялі ў клуб”; экспертамі, аналітыкамі, былымі супрацоўнікамі сістэмы і нават з тымі, хто цяпер баіцца казаць адкрыта, бо бачыў, як выглядае “перахоп” дапамогі знутры.

Вынік няпросты, але неабходны для разумення сённяшняй беларускай рэальнасці: КДБ Беларусі імкнецца кантраляваць заходнюю дапамогу фінансавую, інстытуцыйную і чалавечую так, як некалі кантралявала галасы на выбарах. Ціхамірна. Сістэмна. Бяспакарана.

Гэты тэкст не абвінавачванне, а спроба вярнуць празрыстасць і давер. Таму што пакуль сотні тысячаў еўра трапляюць у фальшывыя рукі, сапраўдныя героі, якія страцілі ўсё, застаюцца без падтрымкі і без надзеі.

Мы зараз не маем на ўвазе ўвесь аб’ём грашовых патокаў, але перакананыя ў слушнасці нашых высноў што да пэўных сцэнарыяў.

Як гэта працуе: 3 асноўныя механізмы кантролю

▪️ Укараненне агентаў у структуру атрымальнікаў

Паводле інфармацыі, атрыманай ад двух незалежных журналістаў-расследавальнікаў з Варшавы і Вільні, ў некаторых еўрапейскіх НДА, што займаюцца Беларуссю, працуюць людзі з няпразрыстай біяграфіяй, звязанай з мінулым у дзяржаўных структурах ці пазней у адміністрацыі Лукашэнкі.

У 2022 годзе адно з такіх НДА (назва не публікуецца з юрыдычных прычын) атрымала грант на 500 000 еўра і было запрошана для кансультацый у працэсе размеркавання падтрымкі іншым арганізацыям. Паводле нашай інфармацыі, гэтыя людзі “фільтравалі” заяўкі, рэкамендуючы донару адхіляць “небяспечныя” структуры, напрыклад, тыя, што працуюць з палітычнымі эмігрантамі ці збіраюць доказы злачынстваў сілавікоў.

▪️ Стварэнне “фантомных” арганізацый пад НДА

У 2021–2023 гадах у Польшчы і Літве з’явілася больш за 60 (!) новых “праваабарончых”, “медыйных” і “культурных” і г.д. ініцыятываў, зарэгістраваных беларускімі грамадзянамі, якія не былі вядомыя ў колах супраціву да гэтага часу.

Некаторыя з гэтых структур атрымалі праекты, якія не пацвярджаюцца празрыстай публічнай справаздачнасцю. У прыватных гутарках прадстаўнікі рэальных ініцыятываў называюць гэтыя праекты “клапанамі” праз іх спускаецца пар, каб стварыць ілюзію плыні падтрымкі.

▪️ Маніпуляцыі з “партнёрамі” ўнутры Беларусі

Яшчэ адзін небяспечны канал гэта людзі, якія знаходзяцца ў Беларусі, але атрымліваюць заходнюю падтрымку праз кантакты з замежнымі структурамі. Ёсць сведчанні, што частка такіх “партнёраў” кантралююцца КДБ, і выконваюць ролю “стукачоў”, перадваючы інфармацыю пра людзей, якія маюць з імі зносіны.

Канфлікты і разбураныя супольнасці

Паводле апытання, праведзенага сярод 27 беларускіх ініцыятываў у эміграцыі, больш за 60% апытаных паведамілі, што не атрымлівалі ніводнага еўра з еўрапейскіх праграм падтрымкі, хаця мелі яўныя заслугі: дапамогу палітвязням, арганізацыю курсаў для рэпрэсаваных, інфармацыйную працу.

Цытата прадстаўніка ініцыятывы з Вільні:

«Калі глядзець на сайты атрымальнікаў, адчуванне такое, што Беларусь — гэта толькі тры-чатыры праекты. А ўсе астатнія пустое месца. Гэта ператварае падтрымку ў механізм іерархічнага кантролю, які нагадвае… саму Беларусь».

Шляхі выхаду: што мусіць быць зроблена?

  1. Празрысты механізм размеркавання фінансавання

  • Абавязковая публікацыя ўсіх атрымальнікаў фінансавання з агаворкай мэтаў, тэрмінаў і вынікаў праектаў (не тычыцца атрымальнікаў унутры Беларусі);
  • Стварэнне платформы агульнага доступу (кшталту адкрытага рэестра) з данымі пра падтрыманыя праекты.
  1. Незалежны аўдыт

  • Запрашэнне аўдытараў з краін, не звязаных з Беларуссю ці краінамі, дзе пражываюць асноўныя атрымальнікі;
  • Агляд кейсаў фінансавання на прадмет рэальнага ўздзеяння і вынікаў, а не толькі прэзентацый і фота з івэнтаў.
  1. Рэйтынг даверу і рэпутацыі

  • Донары павінны карыстацца не толькі грантавымі заявамі, але і меркаваннем супольнасцяў — каго людзі ведаюць, з кім супрацоўнічаюць, каму давяраюць;
  • Стварэнне індыкатараў аўтэнтычнасці праектаў: колькасць прамых атрымальнікаў дапамогі, сведкі дзейнасці, рэкамендацыі з боку іншых арганізацый.
  1. Інвестыцыі ў малыя і лакальныя ініцыятывы

  • Неабходна ўвесці квоты на фінансаванне малых ініцыятыў без юрыдычнай асобы (напрыклад, вясковыя або рэгіянальныя супольнасці);
  • Стварэнне мікрагрантавых праграм, дзе рашэнні прымаюцца супольнасцю, а не адзіным офісам у Бруселі ці Варшаве.

Вывад

Сістэма заходняй падтрымкі Беларусі, якая задумвалася як інструмент дэмакратыі і надзеі, патрапіла ў лабірынт спецслужбаў і маніпуляцый. Калі гэта не будзе прызнана адкрыта і сістэмна, мы рызыкуем страціць не толькі мільёны еўра — але і веру людзей у тое, што дэмакратыя магчымая.

✉️ Калі вы маеце інфармацыю пра няпразрыстасць фінансавання, фіктыўныя праекты або пагрозы рэальным ініцыятывам — напішыце ананімна ў рэдакцыю Mogilev.Media праз e-mail: newtvmogilev@gmail.com.

🕊 Мы гаворым пра гэта не дзеля скандалу — а дзеля будучыні, якой вартая Беларусь.