У Беларусі дагэтуль любяць казаць пра вайну, нібы гэта сямейная рэліквія, якую нельга дакранаць без белых пальчатак. Але апошнія лічбы з дзяржаўнага апытання паказалі нешта балючае: мы захапляемся бронзай помнікаў, але не памятаем тых, хто пад імі пахаваны.
У дзяцінстве мне заўсёды здавалася, што 9 траўня – гэта не проста дзень. Гэта быў нейкі чароўны рытуал з абавязковай тэлевізійнай казкай пра “дзядоў, што перамаглі вайну”, парадамі, вянкамі і кансерваванаю патрыятычнай эйфарыяй. Я шчыра верыў, што кожны дарослы ведае пра гэту вайну нешта асаблівае. А потым вырас. І зразумеў: не, яны проста добра засвоілі школьныя гімны і штампаваныя лозунгі. І вось апошняе апытанне толькі пацвердзіла маю дзіцячую інтуіцыю: амаль палова беларусаў – 49,2% – лічыць, што ведае “ключавыя падзеі вайны”, але назваць герояў можа толькі кожны трэці – 34,2%. Чым не паказальнік таго, як у нас шануюць гісторыю: прыгожа для тэлевізара, пуставата для сэрца.
Яшчэ больш трывожыць, што ў гэтым ідэалагічным лялечным тэатры роля гледача пераходзіць ад бабулі да ўнука – і з кожным пакаленнем сцэнарый робіцца карацейшым і менш сэнсоўным.
Калі я чытаў гэтыя лічбы, лавіў сябе на думцы: можа, гэта нават не віна людзей. Гэта вынік таго, як дзяржава ўпарта мяняе памяць на фальшывыя медалі. Дзе вайна – гэта ўсё менш трагедыя і ўсё больш відовішча.
Я асабіста памятаю, як яшчэ ў школьныя гады на лінейках нам любілі расказваць пра “беспрэцэдэнтны партызанскі рух”. Але ці часта хтосьці спрабаваў патлумачыць, чаму многія “героі” былі абраныя менавіта такімі? Не дзіўна, што самым папулярным імем сярод апытаных стаў Жукаў (21,2%), а потым Казей (15,7%), Касмадзям’янская (14,3%) і Ракасоўскі (12,1%). Але пры гэтым кожны трэці – 34,2% – не назваў ніводнага героя.
Вясковыя апытаныя часцей успамінаюць вайну як нацыянальную трагедыю (56,4%), а гарадскія – як перамогу (53%). Для адных гэта ўсё яшчэ балючы след, для другіх – частка дзяржаўнага рытуалу. Жанчынам часцей уласціва асацыяваць вайну з трагедыяй (52,6%), а мужчынам – з партызаншчынай (71,8%).
Асабліва выразны разрыў бачны паміж пакаленнямі: сярод моладзі толькі 4,7% заявілі, што маюць “усебаковае ўяўленне” пра вайну, у той час як сярод старэйшых людзей гэты паказчык дасягае 21,7%. Моладзь чапляецца за асобныя вобразы, напрыклад, абарону Брэсцкай крэпасці (77,4%), але ўсё радзей бачыць вайну як вялікую нацыянальную гісторыю.
Што да пачуццяў – больш за палову апытаных (59,5%) адчуваюць гонар за народ, але амаль столькі ж (53,1%) – смутак і горыч. Амаль палова – 47,8% – шчыра баіцца паўтарэння вайны. Гэтую непадробную трывогу не знішчаюць ні парады, ні гімны.
Дзень Перамогі гарадскія жыхары ўспрымаюць як “свята ветэранаў” (41,6%) або “народнае свята” (44,3%), у той час як моладзь бачыць яго хутчэй як “памяць пра ветэранаў” (54,5%), а старэйшае пакаленне – як “народнае свята” (52,1%). Гэта не пра перамогу – гэта пра тое, як кожны ўзроставы слой спрабуе не забыць сябе праз калектыўную памяць.
Калі я думаю пра гэтыя лічбы і пра свой уласны досвед, разумею адно: у Беларусі вайна засталася не перажытай, а толькі разыгранай. Мы бясцэнна страцілі шанс ператварыць памяць у жывы дыялог, замест гэтага зрабілі яе бясформеннай рыторыкай. І калі сёння моладзь не ведае герояў, можа, гэта не лянота, а інстынкт самаабароны ад пустых рытуалаў?
Можа, менавіта ў гэтым і ёсць сучаснае пакаленне – не “забыўчывае”, а шчыра стомленае ад фальшывых парадаў? І калі б я сёння спытаў свайго пляменніка пра вайну, ён бы, напэўна, спытаў: “Дзядзька, а гэта будзе са сцэнаром, ці нешта сапраўднае?”
Якуб Ясінскі
Фота: LookByMedia
