Сусветны дзень савецкай швабры: чаму беларуская дзяржава зноў хоча нас “навучыць парадку”

Ідэя прымусіць кожнага беларуса, нават паспяховага дырэктара прыватнай ІТ-кампаніі, аднойчы ў год стаць на падлогу з анучай — выглядае як жарт з 1985-га. Але ў Беларусі, як вядома, “жарты скончыліся”, а пачаўся заканатворчы сезон. Цяпер і прыватны бізнес, і “вольныя людзі працы” могуць рыхтаваць зручныя гумовыя пальчаткі.

Памятаю, як у дзяцінстве, калі ў суботу мама брала з шафы пажоўклую “тряпку” і ўрачыста абвяшчала: “Сёння — генеральная! Не для гасцей, для жыцця!”. Цяпер жа дзяржава вырашыла, што “генеральная” мусіць быць у кожнага — і нават там, дзе і так чыста. Я гляджу на экраны з заклікамі “прывучыць да парадку” і не разумею: мы вяртаемся ў дзяцінства, ці гэта чарговы нацыянальны квэст па выпрацоўцы калектыўнага кантролю?

У грамадстве, дзе паняцце “свабода выбару” і так даўно стала антыкварным, прыходзіць чарговы праект: абавязаць кожнага паўдзельнічаць у аднадзённай акцыі “добраўпарадкавання”. Маўляў, гэта патрэбна, каб “прывіць парадак”. Я саркастычна цікаўлюся: гэта насамрэч пра парадак, ці пра кантроль, якім так захапляецца дзяржава? І навошта такія тэатралізаваныя “навучанні” тым, хто штодня плаціць падаткі і сам усталёўвае парадак у сваёй справе?

Я заўсёды верыў, што парадак — не ў суботніках, а ў ясных правілах, асабістай адказнасці і свабодзе. Але тут, здаецца, мы маем класічны беларускі варыянт: выхаваць грамадзяніна праз валавую “ратацыю швабраў”.

Яшчэ год таму мой знаёмы, які кіруе фінтэх-кампаніяй, смяяўся, што такія ініцыятывы ніколі не закрануць прыватны сектар. А цяпер нават тыя, хто працуе ў офісе ці на “далёкай працы”, вымушаныя рыхтавацца да абавязковага ўдзелу ў дзяржаўных “парадках” пад наглядам чыноўнікаў.

Дзяржава звыкла маніпулюе рыторыкай “агульнага дабра”. Маўляў, усе, у тым ліку прыватнікі, павінны “адчуць сябе часткай вялікай супольнасці”. Але цікава: ці давярае гэтая супольнасць сваёй дзяржаве так, як дзяржава давярае швабры? І галоўнае — ці не з’яўляецца гэты абавязак сімвалам таго, што ўлады ніяк не могуць прызнаць за грамадзянінам права быць асобным, нават калі ён сам сабе плаціць зарплату?

Вось некалькі фактаў для асабліва недаверлівых. Паводле крыніц, новая ініцыятыва будзе распаўсюджвацца не толькі на бюджэтнікаў, але і на прыватнікаў — “усе роўныя перад законам”, асабліва калі мова ідзе пра дзяржаўную ініцыятыву. Адзіная розніца — раней вы маглі ігнараваць дзяржаўныя “малебны” на тэрыторыі свайго офіса, цяпер жа прыйдзецца раз у год выконваць рытуал з анучай. Нацыянальная традыцыя “чысціні ў адзін дзень” вяртаецца з папяровымі рэпартажамі аб упарадкаваных метрах і падазронай зніжкай на чалавечую годнасць.

У нашых шыротах “парадак” заўсёды быў не пра чыстае, а пра падпарадкаванне. Не сакрэт, што многія беларусы ўспрымаюць прымусовыя суботнікі як своеасаблівую дзяржаву ў мініяцюры — дзе ўсё нібыта добра, але толькі пакуль не пачынаеш разважаць, чаму ты мусіш рабіць тое, што табе не патрэбна. У любым офісе знойдзецца той, хто па-сапраўднаму атрымлівае задавальненне ад калектыўнага мыцця вокнаў, аднак для большасці гэта хутчэй абавязак, які выконваецца з безнадзейным выглядам — не з жадання зрабіць свет чысцейшым, а таму што так трэба “для справаздачы”.

На фоне эканамічнай нестабільнасці падобныя “выхаваўчыя дні” выглядаюць як спроба перакласці адказнасць з дзяржавы на грамадзян. Маўляў, няма грошай на ЖКГ? Ну дык самі змайструйце “прыгожы горад” за адзін дзень. Гэта такі арыгінальны спосаб мадэрнізацыі: замест рэформаў — суботнік, замест рэальнага развіцця інстытутаў — маральны шантаж праз “калектыўны абавязак”.

І тут узнікае старая праўда: добраахвотнасць у дзяржаўным выкананні заўсёды мае прымусовы смак. У прынцыпе, гэта нават сумна-камедыйна: беларуская дзяржава зноў спрабуе навесці парадак у душах праз мяцёлкі і шпаргалкі з мінулага.

Я не супраць парадку як такога. Я нават за чыстыя пад’езды і квітнеючыя газоны — але па жаданні, а не пад дамоклавым мячом закона. Бо сапраўдны парадак пачынаецца з павагі да прыватнага, да свабоды кожнага выбіраць: удзельнічаць у калектыўным марафоне з швабраю ці ўдзяляць час сям’і, адукацыі ці ўласнаму бізнесу.

Што вынес я з гэтай гісторыі? Пэўна, галоўнае: у Беларусі сапраўдны парадак ніколі не пачынаўся з прымусу. Ён заўсёды быў там, дзе была асабістая адказнасць і разуменне мяжы паміж сваім і дзяржаўным. Але можа быць, у гэтым і ёсць наш асаблівы “нацыянальны спорт”: рабіць парадак пад кантролем, а потым — аднаўляць асабісты хаос дома.

Ці здолее краіна, якая яшчэ нядаўна ганарылася “IT-краінай”, перамагчы рэтраградны страх перад свабодай выбару? Можа, аднойчы мы ўсё ж абярэм паміж швабраю і мараю — і гэта будзе наш маленькі крок да сапраўднага парадку.
А пакуль што, як кажа мая мама: “Самае чыстае месца — тое, дзе цябе няма”.

Якуб Ясінскі

Фота ілюстрацыйнае