Купалле з пахам поп-корна: як свята сонцастаяння стала прыдаткам дзяржаўнай канцэпцыі

У вёсцы Александрыя, што ў Шклоўскім раёне, рыхтуюць чарговы грандыёзны фестываль «Купалле». Арганізатары – вядомыя ўсім дзяржаўныя структуры, ад Міністэрства культуры да мясцовых райвыканкамаў, – абяцаюць насычаную праграму: канцэрты, лазерныя шоу, выставы дасягненняў народнай гаспадаркі і нават тэатралізаванае шэсце з «гістарычным сюжэтам». Галоўны пасыл: сёлета Купалле прысвячаецца “80-годдзю Перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне”, таму не здзіўляйцеся, калі замест папараць-кветкі вам прапануюць сфатаграфавацца на фоне танка. Свята абяцае быць шумным, маштабным і – галоўнае – абсалютна бяспечным з пункту гледжання ідэалогіі.

Калі я апошні раз спрабаваў распаліць сапраўднае купальскае вогнішча на беразе Друці, мяне ледзь не затрымалі за «незаконнае масавае мерапрыемства». Бабуля, з якой я дзяліў печаныя бульбяныя блінцы, з лёгкай іроніяй заўважыла: «Раней Купалле было небяспечным, а цяпер – недазволеным». Год ад году, народная магія ператвараецца ў зацверджаную сцэнарную папку аддзела ідэалогіі. Вось і сёлета ў Алёксандрыі нас чакае чарговы «культурна-патрыятычны перформанс», дзе галоўны герой – не вянок, а харэаграфія пад сцягам дзяржаўных патрэб.

Самае абсурднае – Купалле, калісьці народнае, сімвалічнае, язычніцкае, зараз актыўна «прысвечваецца»… 80-годдзю Перамогі савецкага народа. Што агульнага паміж купальскай ноччу і гвардзейскімі стужкамі, для мяне загадка. Старажытныя багі сонца, пэўна, хаваюць вочы – столькі пафасу, і ні кроплі той магіі, за якую мы любілі гэтае свята. Традыцыі, якім сотні гадоў, падмяняюцца фальшывай пастановачнай святочнасцю і абавязковымі прамовамі, дзе кожнае слова – пра «мірнае неба» і «вечную памяць», а не пра каханне, ваду і агонь.

Я доўга думаў, чаму так. Магчыма, улады шчыра лічаць, што без ідэалагічнага соусу народ проста забудзецца, як скакаць праз агонь і шукаць свой лёс у травах. Але глядзіш на праграму свята – і разумееш: Купалле стала яшчэ адной пляцоўкай для дэманстрацыі лаяльнасці, дзяржаўных брэндаў і крыху патрыятызму. Усё паводле плану: «традыцыя» – толькі слова ў афішы.

Народная казка пра Купалле калісьці была проста гісторыяй пра маладосць, любоў і крыху пра агонь. Кожны ведаў, што гэтай ноччу можна ўсё – не пытаючы дазволу ў старэйшых. Цяпер жа «можна ўсё» – калі ты ў папярэдне адабраным касцюме і з дзяржаўным сцягам у руцэ.

Мае асабістыя назіранні за апошнімі «народнымі святамі», такія: чым больш афіцыйных спонсараў і прэс-рэлізаў, тым менш у паветры паху травы і дыму ад сапраўднага вогнішча. Арганізатары імкнуцца да ідэальнага сцэнічнага парадку: тут і гурты, і акцыя «Купалінка-2025», і нават інтэрактыўнае «спаленьне купальскай лялькі» пад відэазапіс для тэлевізіі. Толькі вось людзі прыязджаюць, каб згадаць сябе, а не слухаць чарговы выступ мясцовага чыноўніка.

Факты, вядома, гавораць самі за сябе. Кожны год праграму папаўняюць усё больш «актуальнымі» мерапрыемствамі: конкурсы малявання на асфальце «Перамога ў нашых сэрцах», фотазоны з вайсковай тэхнікай, флэшмобы з сімволікай і абавязковыя акцыі «Мы – патрыёты Беларусі!». Дзе тут купальская легенда пра папараць-кветку? Здаецца, яе ўжо пераўтварылі ў брэнд для сувенірнай прадукцыі.

Але, магчыма, менавіта так выглядае сучаснае «ўключэнне народа ў традыцыі» паводле дзяржаўнай канцэпцыі. Замест калектыўнай ночы пад зорамі – «калектыўны фотарэпартаж» для сацсетак. Замест ціхага шэпту над вадой – унісоннае спяванне гімна. Адчуванне, што само свята цяпер – гэта спектакль, дзе галоўная роля ў арганізатара, а гледачам даюць толькі права на апладысменты.

Мая любімая частка свята – гэта зусім не афіцыйны «Купалінскі фаер-шоу», а момант, калі хто-небудзь, наперакор сцэнарам, пачынае спяваць сапраўдную песню, што не з дазволу, а з памяці і сэрца. І вось тут, калі народныя галасы заглушаюць калонкі, я на імгненне веру: традыцыя яшчэ жывая, проста яе трэба адпусціць з-пад патранажу.

Зрэшты, калі глядзець на тое, як улада ўмее перарабляць святы пад патрэбы палітыкі, пачынаеш адчуваць сябе персанажам якога-небудзь беларускага серыяла пра «альтэрнатыўную гісторыю». Купалле, дзе купаешся не ў рацэ, а ў ідэалогіі. Дзе кветкі не шукаюць, а раздаюць з эмблемамі. І дзе галоўнае сонца – гэта прамень пражэктара.

Вось так, мабыць, і выглядае маё Купалле апошніх гадоў – з амаль савецкім прысмакам і лёгкай анімацыяй для тых, хто прыйшоў «пафеставаць». Я ўсё яшчэ спрабую зразумець, ці можа сапраўдная традыцыя выжыць у краіне, дзе яе ператвараюць у яшчэ адзін пункт «плана мерапрыемстваў». Але пакуль у маёй памяці жыве пах травы і агню, я не здамся.

Галоўная купальская магія – гэта не ў феерверках і не ў дэкларацыях, а ў здольнасці людзей захоўваць сваё, нават калі на сцэне ўжо іншая пастаноўка. Застаецца толькі задаць сабе пытанне: а ці патрэбна нам Купалле, калі яно ператварылася ў шоу для справаздачы? Можа, лепш сабрацца ўдваіх, без сцэнараў, і спаліць маленькае вогнішча на ўскрайку… І калі прыйдуць пытацца дазвол, адказаць: «Мы проста шукаем сваю папараць-кветку. А вы?»

Якуб Ясінскі

Фота ілюстрацыйнае, з адкрытых крыніц