Калі кантроль ператвараецца ў параною: беларуская бюракратыя ў трох дзеяннях

У Беларусі чыноўнікі дапрацавалі праект указа аб кантрольнай (нагляднай) дзейнасці. Калі яго падпіша Аляксандр Лукашэнка — праверак стане менш. Пра гэта заявіў генпракурор Андрэй Швед.

Нядаўна я пачуў гісторыю ад аднаго кавярніка ў Мінску. Ягонае маленькае прадпрыемства за адзін месяц праверылі чатыры разы. Санстанцыя, пажарнікі, ліцэнзійнікі і нават нейкі загадкавы спецыяліст па арганалептыцы кавы. Кожны з іх прыходзіў са сваім “неадкладным” заданнем. І ўсе яны, здаецца, шукалі не столькі праўду, колькі прычыну — прычапіцца, пагразіць, пакінуць “паперку”.

Я тады падумаў: а ці не пераўтварыліся нашы кантрольныя органы ў некі зброевы склад, дзе кожны кантралёр — нібы вартаўнік з правам на суд?

Апошнія гады ў Беларусі назіраецца выразная тэндэнцыя: колькасць праверак расце, іх характар — усё больш інквізітарскі. Здаецца, бюракратычная машына навучылася харчавацца сама сабою — чым больш праверак, тым больш справаздач, тым больш падстаў для новых праверак. Асабліва моцна гэта адчувае малы і сярэдні бізнес, для якога кожная нечаканая інспекцыя — не проста стрэс, а рэальны рызыка страты кліентаў ці нават ліцэнзіі.

Генпракурор Андрэй Швед нядаўна абвясціў: рыхтуецца новы ўказ, які мусіць “прывесці парадак” у сферу кантролю. Гучыць прыгожа. Але ці не стане ён чарговым дыванком, якім накрыюць тыя ж самыя ямы? Бо праблема не ў колькасці паперак, а ў самой сістэме, якая працягвае функцыянаваць не дзеля развіцця, а дзеля самазабеспячэння.

У краінах, дзе дзяржава — гэта не фетыш, а сэрвіс, кантрольныя органы выглядаюць зусім інакш. Там яны — партнёры бізнесу, яны дапамагаюць выконваць нормы, а не выкарыстоўваюць іх як пасткі. Там дзяржава нагадвае садоўніка, які абразае сухое і падкормлівае жывое. У нас жа — хутчэй паляўнічы з журналам справаздач.

Кансерватызм заходняга тыпу, з яго даверам да асобы і перавагай самарэгуляцыі, стварае асяроддзе, у якім прадпрымальнік адчувае сябе адказным, а не падазраваным. Аднак у Беларусі дзяржава працягвае імкнуцца кантраляваць усё: ад памеру шыльдаў да густу кавы. І з кожным новым правераным актам сыходзіць інвестыцыйны капітал, а разам з ім — вертыкаль надзеі на развіццё.

І ёсць яшчэ адно — больш цёмнае — наступства. Калі правяраюць занадта часта, а знаходзяць заўжды, рана ці позна з’яўляецца спакуса дамаўляцца. Так, празмерны кантроль становіцца не аховай парадку, а глебай для карупцыі. І тады ўжо ніхто не верыць — ні ў правілы, ні ў справядлівасць.

Магчыма, прыйшоў час перагледзець саму логіку кантролю ў нашай краіне. Падумаць, як зрабіць так, каб праверкі не былі пугай, а сталі падтрымкай. Каб узаемны давер — а не страх — стаў нормай.

Бо можа аказацца, што празмерны кантроль — гэта не пра моц, а пра яе адсутнасць. І што дзяржава, якая давярае, заўсёды мацнейшая за тую, што толькі падазрае.

Якуб Ясінскі